Βυζαντινή Σικελία: το Σπήλαιο του Εσταυρωμένου - Συρακούσες

Το Σπήλαιο του Εσταυρωμένου βρίσκεται στην περιοχή Contrada del Crocefisso, Carlentini των Συρακουσών και διασώζει υστεροβυζαντινές αγιογραφίες του 16ου-17ου αιώνα. Ανήκε και αυτό στο Τάγμα των Μοναχών του Αγίου Βασιλείου του Μεγάλου, στο οποίο είχαν οργανωθεί οι ελληνόρρυθμοι μοναχοί μετά το Σχίσμα υπό την επίβλεψη του Πάπα.
Οι αγιογραφίες εδώ απεικονίζουν τον Παντοκράτορα, την Δευτέρα Παρουσία και δυτικούς αγίους όπως τον Ελίγιο, Αικατερίνη της Σιέννης, Πέτρο, Καλόγηρο και Μαργαρίτα.
Όλες οι βυζαντινόρρυθμές μονές της Σικελίας υπάγονταν στη Σταυροπηγιακή Μονή του Σωτήρος στη Μεσσήνη (San Salvatore in lingua Phari) του οποίου ο Ηγούμενος έφερε τον τίτλο του Αρχιμανδρίτη και σταδιακά εκλατινίζονταν χρησιμοποιώντας πλέον περιστασιακά το βυζαντινό τυπικό.
Το τελειωτικό χτύπημα στα βυζαντινά μοναστήρια της Σικελίας επήλθε το 1866 όταν το νεοσυσταθέν Ιταλικό κράτος κατάσχεσε την εκκλησιαστική περιουσία και οι μοναχοί διασκορπίστηκαν. Η Μονή του Σωτήρος στη Μεσσήνη λειτουργούσε μέχρι το 1908 οπότε καταστράφηκε ολοσχερώς από τον καταστρεπτικό σεισμό μαζί με όλη την πόλη και οι μοναχοί του σκοτώθηκαν.

Βυζαντινή Σικελία: Ναός Αγίου Νικολάου - Modica

Ο Ναός του Αγίου Νικολάου (SAN NICOLÒ INFERIORE)  βρίσκεται στην κωμόπολη Modica στην επαρχία Ragusa και διασώζει θαυμάσεις υστεροβυζαντινές αγιογραφίες του 15ου αιώνα. 

Βυζαντινή Σικελία: Κοινόβιο GROTTA DEI SANTI - Κατάνη

Το κοινόβιο βρίσκεται στην περιοχή Contrada Alia, Licodia Eubea και διασώζει βυζαντινές αγιογραφίες του 13ου. Εγκαταλείφθηκε από τους μοναχούς το 1400.

Βυζαντινή Σικελία: Σπήλαιο των Αγίων - Έννα

Η Λαύρα των Μοναχών του Τάγματος του Αγίου Βασιλείου στην Έννα της κεντρικής Σικελίας (Contrada San Calogero, Enna) διασώζει υπέροχες βυζαντινές αγιογραφίες του 13ου αιώνα.

Βυζαντινή Σικελία: Σπήλαιο των εν Σεβαστεία Σαράντα Αγίων Μαρτύρων - Συρακούσες

Το σπήλαιο των εν Σεβαστεία Σαράντα Αγίων Μαρτύρων στις Συρακούσες (ORATORIO DEI QUARANTA MARTIRI) διασώζει βυζαντινές αγιογραφίες του 13ου αιώνα.

Βυζαντινή Σικελία: Κρύπτη του Αγίου Μαρκιανού - Συρακούσες

Η Κρύπτη του Αγίου Μαρκιανού στις Συρακούσες στην Ανατολική Σικελία διασώζει σημαντικές βυζαντινές αγιογραφίες του 13ου αιώνα,

Βυζαντινή Σικελία: Μονή Αγίου Φιλίππου εν Φαργάλα

Η Μονή Αγίου Φιλίππου εν Φαργάλα (San Filippo di Fragalà) στην επαρχία της Messina στη δυτική Σικελία, ιδρύθηκε ως ελληνικό μοναστήρι το 1090 από τους Νορμανδούς λόγω του ελληνόφωνου πληθυσμού στα κοντινά χωριά και λειτούργησε ανελλιπώς μέχρι το 1866.

Στη θέση του υπήρχε ήδη "ευκτήριον" από τον 8ο αιώνα που ήταν αφιερωμένο κατά πάσα πιθανότητα στον Άγιο Νικόλαο.

Ο Κόμης Ruggero των Νορμανδών το επανίδρυσε το 1090 αφιερωμένο στον Άγιο Φίλιππο Ιερομάρτυρα τον Αργύριο του οποίου η μνήμη τιμάται στις 12 Μαιου. Εἶναι ἄγνωστος στοὺς Συναξαριστὲς καὶ στὰ Μηναῖα. Ἡ μνήμη του ἀναφέρεται στὸ Σιναϊτικὸ Κώδικα 647 καὶ στὸν Κώδικα Δ. α. Ι.Χ. τῆς μονῆς τῆς Κρυπτοφέρρης τῆς Ρώμης, ὅπου καὶ ἡ ἀκολουθία του. Ο πρώτος ηγούμενος ονομαζόταν Γρηγόριος και ετάφη στο καθολικό της Μονής στην οποία σώζονται υπέροχες βυζαντινές αγιογραφίες. Η ονομασία της τοποθεσίας Φαργάλας είναι αραβικής προέλευσης και αυτό επειδή οι Άραβες που είχαν καταλάβει την Σικελία το 827 είχαν επιβάλλει παντού αραβικά τοπωνύμια. Ο συγκεκριμένος λόφος ονομάστηκε από αυτούς Farragh Allah, δηλαδή παρηγοριά του Θεού, ακριβώς λόγω της παρουσίας του μοναστηριού. Στη συνέχεια, στα έγγραφα της Μονής η ονομασία έχει εξελληνισθεί ως Φαργάλας και σήμερα στη σικελική διάλεκτο και επίσημα ονομάζεται Fragala'.

Από το 1131 και μέχρι το κλείσιμό του, το μοναστήρι μαζί με όλα τα βυζαντινά μοναστήρια της Σικελίας  υπαγόταν στην Μάνδρα του Σωτήρος στη Μεσσήνη, της οποίας ο Ηγούμενος με απόφαση του κόμη Ruggero B' έφερε τον τίτλο του Αρχιμανδρίτη. Μάλιστα το 1635 ο Πάπας Ουρβανός ο Η' εξύψωσε τη Μάνδρα σε ανεξάρτητη Εκκλησιαστική επαρχία υπό τον άμεσο έλεγχό του,  «Dioecesim propriam, distinctam, et separatam a quavis alia Dioecesi». Σκοπός του ήταν η προστασία των εναπομείναντων βυζαντινών μονών από τον φανατισμό των τοπικών λατίνων επισκόπων που αποσκοπούσαν στον πλήρη εκλατινισμό τους. Ήταν άλλωστε στο συμφέρον της Ρώμης να διατηρήσει την βυζαντινή παράδοση στην Κάτω Ιταλία για να προσεγγίσει τους Ορθόδοξους πληθυσμούς της Ανατολής.

Τιμία Κάρα του Οσίου Λαυρεντίου του Ομολογητή, Λειψανοθήκη του 1680

Η μεγαλύτερη προσωπικότητα της Μονής είναι ο ιερομόναχος Όσιος Λαυρέντιος ο Ομολογητής που γεννήθηκε στο γειτονικό ελληνόφωνο τότε χωριό Φραξινός (σήμερα Frazzano') το 1120 και απολαμβάνει και σήμερα μεγάλης ευλάβειας στη Σικελία με φήμη θαυματουργού. Όταν στο γειτονικό χωριό Frazzano' ανοίχτηκε η λειψανοθήκη του στα τέλη του 16ου αιώνα, βρέθηκε περγαμηνή με το βίος του στα ελληνικά και δυστυχώς σήμερα σώζεται μόνο η μετάφραση που έγινε τότε στα ιταλικά.
Η Μονή φύλασσε δύο λειψανοψήθες του Αγίου, την τιμία κάρα και το δεξί χέρι τα οποία μετά το αναγκαστικό κλείσιμο της Μονής, μεταφέρθηκαν και φυλάσσονται σε Ναό στο γειτονικό χωριό Frazzano'. Αίσθηση προκαλεί η λειψανοθήκη με το δεξί χέρι να δίνει ευλογία βυζαντινή, που φιλοτεχνήθηκε το 1680 όταν Ηγούμενος ήταν ο Antonio Magrì. Στο συγκεκριμένο χωριό μέχρι και τις αρχές του 20ου αιώνα υπήρχαν ακόμα οικογένειες με τα επίθετα Papa και Protopapa που μαρτυρούν την ύπαρξη έγγαμου κλήρου στο χωριό τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα. Επί Μουσολίνι τα επίθετα αυτά άλλάξαν σε μια απόπειρα ακραίου εθνικισμού.

Το δεξί χέρι του Οσίου Λαυρεντίου ευλογεί ελληνικά, 1680

Το Μοναστήρι είχε υπό τον έλεγχο του πολλά μετόχια στη γύρω περιοχή, που μαρτυρούν την άνθηση του Βυζαντινού μοναχισμού στη Σικελία κατά το μεσαίωνα, μερικά από τα οποία ήταν τα Μετόχια του Αγίου Θαλλελαίου, του Αγίου Ιππολύτου, του Αγίου Θεοδώρου, του Αγίου Νικολάου του Παλαιοκάστρου, της Αγίας Μαρίας της Γούλλας και του Αγίου Πέτρου του Γαλατίου.

Οι πληθυσμοί στα γύρω χωριά είχαν πλέον εκλατινισθεί το 1400 αλλά το Μοναστήρι ακόμα τελούσε όλες τις ακολουθίες σύμφωνα με το ορθόδοξο τυπικό αν και σε κοινωνία με τον Πάπα Ρώμης.

Το Βυζαντινό τυπικό σιγά σιγά αντικαταστάθηκε από το λατινικό, οι ακολουθίες τελούνταν πότε με το λατινικό και πότε με το ορθόδοξο τυπικό και τον 19ο αιώνα οι βυζαντινές ακολουθίες τελούνταν πλέον σπάνια μόνο σε μεγάλες εορτές.

Το μοναστήρι κατασχέθηκε μαζί με σχεδόν το σύνολο της εκκληστιαστικής περιουσίας το 1866 από το νεοσυσταθέν ιταλικό κράτος και οι μοναχοί που ανήκαν πλέον στο βυζαντινόρρυθμο Τάγμα του Αγίου Βασιλείου του Μεγάλου αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν και διασκορπίστηκαν. Έκτοτε οι φθορές που υπέστη είναι σημαντικές, η συντήρησή του ξεκίνησε το 1990.

Η Μονή είχε σημαντική βιβλιοθήκη με ελληνικές περγαμηνές και βιβλία γραμμένα από τους ίδιους τους μοναχούς, της οποίας μεγάλο μέρος σώζεται και φυλάσσεται στο Παλέρμο.

Βυζαντινή Σικελία: Κρύπτη Santa Maria della Grotta

Η Κρύπτη Santa Maria della Grotta βρίσκεται στην πόλη Marsala, στην επαρχία Trapani, στη δυτική Σικελία και φυλάσσει εξαιρετικές βυζαντινές αγιογραφίες του 12ου-13ου αιώνα.

Η Αχειροποίητος, το αρχαίο λατρευτικό κέντρο της Εκκλησίας της Ρώμης

Η εικόνα του Χριστού Σωτήρα στη Ρώμη, γνωστή ως Αχειροποίητη

Οι περισσότεροι καθολικοί και όχι μόνο, πιστεύουν ότι το σημαντικότερο προσκύνημα στη Ρώμη είναι ο Άγιος Πέτρος στο Βατικανό και ότι αποτελεί την Μητρόπολη της αιώνιας πόλης. Κάνουν λάθος.

Ο Καθεδρικός Ναός της Ρώμης είναι η Πατριαρχική Αρχιβασιλική του Αγίου Ιωάννη στο Λατερανό, αφιερωμένη στο Χριστό Σωτήρα και στους Αγίους Ιωάννη Πρόδρομο και Ιωάννη Ευαγγελιστή. Κτίσθηκε στα χρόνια του Αγίου Κωνσταντίνου του Μεγάλου πριν την μεταφορά της πρωτεύουσας στη Νέα Ρώμη και είναι η μοναδική από τις πέντε Βασιλικές της Ρώμης στην οποία υπάρχει ο επισκοπικός Θρόνος του Πάπα. Σημειωτέον ότι στον Άγιο Πέτρο του Βατικανού δεν υπάρχει επισκοπικός θρόνος του πάπα Ρώμης.

Απέναντι από το μητροπολιτικό Ναό διασώζεται τμήμα από το παλαιό παπικό ανάκτορο στο οποίο διέμεναν οι πάπες μέχρι τον 14^ο αιώνα. Στο εσωτερικό του υπάρχει το ιδιωτικό παρεκκλήσι των Παπών αφιερωμένο στον Άγιο Λαυρέντιο (Sanctus Laurentius in Palatio) γνωστό ως SANCTA SANCTORUM το οποίο ανάγεται στον 6^ο αιώνα.

Η ονομασία SANCTA SANCTORUM (Άγια των Αγίων) αποτελεί αναφορά στον εσωτερικό χώρο του Ναού του Σολομώντα στα Ιεροσόλυμα όπου φυλασσόταν η κιβωτός της Διαθήκης και μόνο ο αρχιερέας μπορούσε να εισέλθει.

Πάνω από την είσοδο στην αψίδα υπάρχει η επιγραφή NON EST IN TOTO SANCTIOR ORBE LOCUS "Δεν υπάρχει ιερότερος τόπος σε όλο τον κόσμο". Στην κόγχη του παρεκκλησίου πάνω από την Αγία Τράπεζα υπάρχει μια προεικονομαχική εικόνα φτιαγμένη από κερί, γνωστή ως η Αχειροποίητη του Σωτήρα. Σύμφωνα με τον θρύλο ο άγιος Λουκάς ξεκίνησε να ζωγραφίζει την εικόνα και οι άγγελοι την ολοκλήρωσαν.

Το εσωτερικό του παπικού παρεκκλησίου

Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές η εικόνα ζωγραφίστηκε στη Ρώμη τον 5^ο/6^ο αιώνα ενώ κατά άλλους εστάλη ως δώρο από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο προς τον πάπα Ιωάννη Δ’ (640-642). Στο Παρεκκλήσιο τοποθετήθηκε από τον πάπα Γρηγόριο Β' το 730, όπου και παραμένει μέχρι τις μέρες μας.

Σήμερα, μόνο ελαφρά ίχνη παραμένουν από τα αρχικά υλικά της βαφής. Ο Χριστός απεικονίζεται ένθρονος ως Διδάσκαλος με φωτοστέφανο με σταυρό κρατώντας στο αριστερό χέρι το ρολό του Νόμου και ευλογώντας με το δεξί.
Η εικόνα υπέστη αρκετές αλλαγές και το πρόσωπο έλαβε τη σημερινή του μορφή όταν ο Πάπας Αλέξανδρος Γ’ (1159-1181) , τοποθέτησε πάνω από την αρχική μια καινούργια απεικόνιση ζωγραφισμένη σε μετάξι. Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄(1189-1216) κάλυψε το υπόλοιπο της ιερής εικόνας με ανάγλυφο ασήμι,  ενώ άλλα διακοσμητικά στοιχεία που προστέθηκαν αργότερα άλλαξαν εντελώς την μορφή της εικόνας. Η εικόνα, καθαρίστηκε την δεκαετία του 1990 και αποκαταστάθηκε μερικώς. Οι θύρες με ανάγλυφο ασήμι που προστατεύουν την εικόνα, είναι του 15ου αιώνα. Το κουβούκλιο από μέταλλο και επιχρυσωμένο ξύλο, αντικατέστησε ένα παλαιότερο του Caradaossi (1452-1527), που χάθηκε κατά τη λεηλασία της Ρώμης από τους άγγλους το 1527.

Ήδη από την εποχή του Πάπα Σεργίου Α’ (687-701) υπάρχουν γραπτές αναφορές ότι η εικόνα περιφερόταν δημόσια κάθε χρόνο σε ορισμένες εορτές. Μάλιστα ο πάπας Στέφανος Β’ (752-757), σήκωσε την εικόνα στους ώμους του σε μια λιτάνευσή της με σκοπό να αντιμετωπίσει την απειλή εισβολής από τους Λομβαρδούς.

Κατά την διάρκεια του μεσαίωνα ο πάπας και οι επτά καρδινάλιοι επίσκοποι τελούσαν λειτουργίες στο παρεκκλήσιο και φιλούσαν ευλαβικά τα πόδια της εικόνας. Από τον ένατο αιώνα μάλιστα στην Εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ξεκινούσαν ταυτόχρονα δύο λιτανείες, η μια με την εικόνα του Σωτήρα από το Λατερανό και η άλλη με την εικόνα της Θεοτόκου “Salus Populi Romani” από τoν Ναό Santa Maria Maggiore και συναντιούνταν στο ενδιάμεσο του δρόμου που ενώνει τις δύο εκκλησίες.

Από τον 14^ο αιώνα και μετά όταν το Λατερανό εγκαταλείφτηκε, η ευλάβεια προς την εικόνα έπεσε σε μερική λήθη. Πολλοί Ρωμαίοι όμως ακόμα και σήμερα τιμούν αυτή την εικόνα θεωρώντας την τελευταία ελπίδα σε καταστροφές και δύσκολες στιγμές της πόλης τους.

Ιδιαίτερη βαρύτητα έχει και η Αγία Τράπεζα του παρεκκλησίου επειδή μέσα σε αυτήν φυλάσσονται τεμάχια λειψάνων όλων των πρωτομαρτύρων της Ρωμαϊκής Εκκλησίας. Μάλιστα παλαιότερα φυλάσσονταν και οι τίμιες κάρες των κορυφαίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, που μεταφέρθηκαν στο κουβούκλιο πάνω από την Αγία Τράπεζα στον Άγιο Ιωάννη το Λατερανό καθώς και η τιμία κάρα της αγίας Αγνής που μεταφέρθηκε στον ομώνυμο Ναό στην piazza Navona, τόπο του μαρτυρίου της (στάδιο του Διοκλητιανού) . Μέσα στην Αγία Τράπεζα υπήρχε επίσης τεμάχιο του Τιμίου Ξύλου που έφερε η αγία Ελένη από τα Ιεροσόλυμα, επιστρέφοντας στη Ρώμη, στο παλάτι της που βρισκόταν δύο βήματα από το Λατερανό. Τεμάχια ανήκουν στους αγίους Αγαθή, Μαρκελλίνο, Φηλικίτη, Ταρκίσιο, Λαυρέντιο, Ιωάννη και Παύλο, Κοσμά και Δαμιανό κλπ. Υπάρχουν επίσης πέτρες και χώμα από τους Αγίους Τόπους που έφερναν οι προσκυνητές τους πρώτους αιώνες. Για αυτό ακριβώς το λόγο το παρεκκλήσιο δικαιολογημένα ονομάστηκε Άγια των Αγίων επειδή περιέχει ότι ιερότερο και πολυτιμότερο μπορεί να καυχηθεί η Πρεσβυτέρα Ρώμη. Αρκετές από τις λειψανοθήκες φέρουν ελληνικές επιγραφές μαρτυρώντας έτσι την εκτεταμένη χρήση της ελληνικής γλώσσας στην Ρωμαϊκή Θεία Λατρεία τους 6 πρώτους αιώνες. Μέρος των λειψάνων μεταφέρθηκαν στο Βατικανό το 1905.

Η πρόσφατη ανακαίνιση στα μέσα της δεκαετίας του 1990 έφερε στο φως μοναδικής ομορφιάς αγιογραφίες και ψηφιδωτά μιας άγνωστης ρωμαϊκής σχολής του 12^ου αιώνα που φέρουν την υπογραφή του Cosmati. Μια επιγραφή με όμορφα λατινικά γράμματα μαρτυρεί ότι  MAGISTER COSMATUS FECIT HOC OPUS (ο άρχοντας Κοσμάτος έφτιαξε αυτό το έργο).

Το δάπεδο του Ναού αποτελεί ένα εξαιρετικό δείγμα της εργασίας του Κοσμάτου. Στο θόλο του μικρού ναού μια αγιογραφία απεικονίζει τα τέσσερα σύμβολα των Ευαγγελιστών, έναν άγγελο, ένα λιοντάρι, ένα ταύρο και έναν αετό που ψέλνουν αδιάκοπα προς το Θεό.

Στους τοίχους βλέπουμε σκηνές από το μαρτύριο των αγίου Στεφάνου του Διακόνου και πρωτομάρτυρα της Εκκλησίας, το μαρτύριο των αγίων Πέτρου και Παύλου, Λαυρεντίου διακόνου και άλλων. Μαρτύρια που μετέτρεψαν τη Ρώμη σε ιερό τόπο.

Τέλος, ως αποκορύφωμα στο θόλο υπάρχει ένα πανέμορφο ψηφιδωτό με το Χριστό Παντοκράτορα μαζί με τους αγγέλους το οποίο είναι του 9^ου αιώνα.

Το μαρτύριο του Αποστόλου Παύλου

Το μαρτύριο του Αποστόλου Πέτρου

τα σύμβολα των τεσσάρων ευαγγελιστών

Το μαρτύριο του Αγίου Λαυρεντίου

Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ γονατιστός ανάμεσα στους Αγίους Πέτρο και Παύλο προσφέρει στο Χριστό το παρεκκλήσιο

Ο Χριστός Παντοκράτωρ - 9ος αιώνας